Burreli

Titulli: Burreli Wed Jan 06, 2010 1:16 am

Krahina e Matit është një muze i vërtetë
arkeologjik dhe djep i lashtë i kulturës ilire. Aty janë zbuluar
objekte prej ku dhe dalin të dhëna për të gjithë periudhat historike të
zhvillimit kulturor jo vetëm të trevës së Matit por edhe më gjërë

Krahina
e Matit është një muze i vërtetë arkeologjik dhe djep i lashtë i
kulturës ilire. Aty janë zbuluar objekte prej ku dhe dalin të dhëna për
të gjithë periudhat historike të zhvillimit kulturor jo vetëm të trevës
së Matit por edhe më gjërë, Mati është bërë tani i njohur jo vetëm
brënda vëndit por edhe jashtë Shqiperisë, si një krahinë arkeologjike e
rëndësishme me vlera të veçanta, sidomos për gjurmimin e studimin e
kulturës ilire” Në vitin 1952 në fshatin Bushkash nisën studimet e tre
kodër varreve ilire ose siç quhen në gjuhën arkelologjike tumave.

Origjinën e fjalës Mat(Matja) e kanë studiuar shumë
studiues e shkencëtarë, por ende mbetet e papërcaktuar qartë prejardhja
e saj. Disa besojnë se ky emër ka prejardhje biblike, kurse albanologu
i njohur N.Jokli shpjegon se emri i krahinës vjen nga gjuha shqipe e ka
lidhje me fjalën mat`anë(mat`anë lumit, mat`anë bregut). Në një
dokument të vitit 1304, në një listë anzhuine me emrat e 13 fiseve,
përmendet edhe ai i Matit në formën e Matesos.

Gjurmë të kulturës Ilire.
Krahina
e Matit është një muze i vërtetë arkeologjik dhe djep i lashtë i
kulturës ilire. Aty janë zbuluar objekte prej ku dhe dalin të dhëna për
të gjithë periudhat historike të zhvillimit kulturor jo vetëm të trevës
së Matit por edhe më gjërë, Mati është bërë tani i njohur jo vetëm
brënda vëndit por edhe jashtë Shqiperisë, si një krahinë arkeologjike e
rëndësishme me vlera të veçanta, sidomos për gjurmimin e studimin e
kulturës ilire” Në vitin 1952 në fshatin Bushkash nisën studimet e tre
kodër varreve ilire ose siç quhen në gjuhën arkelologjike tumave. Në
vitin 1952-1960 u zbuluan dhe u gërmuan edhe 35 tuma të tjerë ilire ku
pjesa më e madhe e tyre i përket periudhës së parë të hekurit. Në vitin
1971-1984 u zbuluan e u gërmuan dhe 18 tuma të tjera duke çuar numrin e
tumave në 53. Kultura e tumave e varreve në Mat përfshin periudhat e
bronxit të mesëm e deri në shekujt e parë të erës sonë. Përveç
studimeve të kodërvarreve janë studiuar dhe disa vendbanime shpellore
që ndodhen në veri të fshatit Bruç si dhe vendbanimi shpellor i Blazit,
Këputës, Pëllumbave dhe Nezirit.

Gërmimet e ndryshme arkeologjike kanë zbuluar gjurmë
material që nga periudha e paleolitit të mesëm, në neolit e më pas. Ato
hedhin dritë mbi ritet , doket e ilirëve, e arbërve, nivelin e
zhvillimit ekonomik e kulturor që shprehet në vendbanimet e tyre në
kala në qyteza në mënyrën e ndërtimit të tuneleve, varreve, ritit të
varrimit etj... Në tumat e Matit janë gjetur me shumicë objekte
zbukurimi të cilat, në të shumtën e rasteve janë prej bronxi, por janë
gjetur edhe objekte prej ari siç janë dy temthorë spiralike. Këto
objekte janë fibula të permasave të ndryshme të njohura në Ballkanin
jugor dhe në Iliri që nga fundi i epokës së bronxit si dhe fibula të
tjera. Janë gjetur armë dhe vegla pune, shpata bronxi, thika, heshta
prej hekuri, hanxharë i quajtur ”Sica”, përkrenarë ilire, pafta bronxi
të shekullit VI-V p.e.r. Një grup të larmishëm përbëjnë stolitë e tjera
si stringlat, vargonjte, paftat, sumbullat, varëset, byzylykët dhe
rruaza prej bronxi si dhe objekte prej qelqi dhe qelibari. Stolitë janë
përpuanuar nga mjeshtrat vëndas, pirustet, të cilët banonin në luginën
e Matit, Mirditës, Pukës që kishin për zanat shkrirjen e përpunimit të
metaleve.

PËRKRENARJA E ILIRËVE E GJETUR NË MAT KA QENË NË PËRDORIM DERI NË PUSHTIMIN ROMAK.
Kultura e Matit është e pranishme në shumë territore
të Shqipërisë duke filluar nga jugu i Shqiperise e duke mbaruar në
Lezhë, Shkodër, Bujan të Tropojës, Kukës etj. Pirustët ishin fis Ilir,
banorë të krahinës së sotshme të Matit e Mirditës e disa krahinave në
jug që deri në vitin 168 p.e.r bënin pjesë në mbretërinë ilire që
përfshinte fiset ardiane, piruste, parthine, tau-lante e dasarete të
cilat shtriheshin nga Dalmacia(lumi Naretna) deri në Vlorë . Më vonë
ata rezistuan dhe mbetën të Pashkaterruar nga Romakët duke ruajtur
pavarësinë deri në vitin 54 të erës sonë, kur Cesari i detyroi të
paguanin një dëmshpërblim. Në vitin 6-9 të eres sonë, prusitë morën
pjesë në kryengritjen e madhe ilire kundër pushtimit romak nën
udhëheqjen e Batos. Pirustët, desidiatët e dalmatët ishin pothuajse të
pathyeshëm në saje të pozitave së vendeve dhe maleve, të natyrës së
ashpër dhe të zotësisë së tyre të fuqishme për të luftuar. Për herë të
fundit fisi ilir i pirustëve përmendet nga Ptolemeu në shekullin e dytë
para erës sonë. Ata përmenden si minatorë dhe përpunues të metaleve e
sidomos të bakrit. Specialistët pirustë shkonin dhe nëpër fise të tjera
ilire duke ushtruar zanatin e përpunuesit të metaleve. Besojmë se duhet
të jenë të pirustëve disa toponime që gjenden sot në Mat siç janë mali
i Farkës, sheshi i Farkës, përroi i Farkës etj. Zanati i farkëtarit
është trasheguar brez pas brezi që siç do ta shohim më vonë mori
zhvillim sidomos në krahinën e Skënderbeut, për prodhimin e armëve.
Popullsia ilire në trevat e Matit mundi të ekzistojë e të ruhet pa u
asimiluar si nga pushtimi romak ashtu edhe nga dyndjet e popujve të
ndryshëm. Kjo vazhdimse jete, kulture, etnike na çon deri në mesjetën e
hershme, kur ilirët dalin në histori me emrat e ri Arbër.