Ekonomia Shqipetare

Monitorimi i buxhetit
Investimet e larta ne fundvit, ne rrezik inflacioni

Edhe kete vit rrezikon te perseritet e njejta situate si vitet e kaluara per realizimin e investimeve. Sipas eksperteve te ekonomise, pavaresisht deklaratave te bera deri me tani nga zyrtare te qeverise, edhe kete vit rrezikohet qe realizimi i investimeve te perqendrohet ne fund te vitit. Por kjo do te shtonte rrezikun e rritjes se nivelit te inflacionit. Sipas ekonomistit Gjergj Teneqexhi, rreziku eshte qe ne fund te vitit te kete presion rritje investimesh, por se sa efektive jane ato kjo mbetet per t’u pare. Ndersa ish-zevendesministrja e Financave, Adriana Berberi, e shton edhe me tej dyshimin e saj mbi realizimin e investimeve.

Sipas zyrtareve te qeverise, kete vit realizimi i investimeve dhe sidomos ato publike eshte ne rruge te mbare. Sipas te dhenave nga Ministria e Transporteve, e cila eshte edhe gllaberuesja me e madhe e fondit per investime, deri ne fund te 7-mujorit realizimi i investimeve me financime buxhetore ne sektorin rrugor eshte 67%, ndersa financimi i huaj eshte 56%. Pjesa me e madhe e fondit te investimeve shkojne per ndertimin e rruges Durres-Kukes-Morine, e cila eshte planifikuar te perfundoje ne qershor te vitit te ardhshem. Por jo pak here realizimi apo jo ne kohen e duhur e projekteve infrastrukturore eshte bere objekt debati mes pozites dhe opozites, ku shpeshhere kjo e fundit e ka akuzuar qeverine per abuzime me fondin e investimeve.

Borxhi, qeveria jep 100 mln USD për 2008
Akti normativ, me anë të të cilit qeveria ka rialokuar rreth 100 milionë USD, është vlerësuar si i rëndësishëm nga Bode. “Përmes këtij akti normativ dhe një herë do të dëshiroja të theksoja, që qeveria mundëson përdorimin efikas të fondeve publike, mundëson rritjen e vëllimit të investimeve, pasi vetëm përmes kësaj ndërhyrjeje ne pakësojmë deficitin e vitit, që vjen me rreth 100 milionë dollarë, kryesisht me fonde të huaja.
Në vitin 2008 qeveria parashikon që të marrë një sasi të madhe borxhi, për të realizuar investimet e huaja që mund të shkojë deri në 700 milionë dollarë. Edhe interesat që do të paguhen për borxhin në 2008 kapin një nivel të lartë. Interesat e larta kanë rritur ndjeshëm koston e borxhit qeveritar, që për vitin 2008 shkon në rreth 39.7 miliardë lekë ose 467 milionë dollarë amerikanë. Në harkun kohor të një viti, interesat shtesë që qeveria duhet të paguajë për borxhin në vitin e ardhshëm shkojnë në 104 milionë dollarë. Pjesa dërrmuese e interesave që do të paguhen për vitin 2008 i janë të dedikuar borxhit të brendshëm, rreth 29 miliardë lekë. Ndërsa për borxhin e jashtëm interesat e paguara në vitin 2008 shkojnë në 4.3 miliardë lekë. Rreth 6.4 miliardë lekë shpenzime për borxhin publik në vitin 2008 i janë dedikuar ripagesave të jashtme. Qeveria parashikon nga ana tjetër që të rrisë më tej borxhet e vendit gjatë vitit 2008, kryesisht borxhin e jashtëm. Në vitin e ardhshëm parashikohen që të merren 85.4 miliardë lekë borxh, që është planifikuar që të merret nga jashtë dhe që do të përdoren në financimin e rrugës Durrës-Kukës.
Një nga shkaqet e rritjes së shpejtë të kostos së borxhit qeveritar kanë qenë interesat tepër të larta me të cilat ai merret. Gjatë gjithë këtyre viteve, qeveritë e ndryshme kanë marrë në pjesën më të madhe të kohës borxh nga burime brenda vendit, ku bëjnë pjesë bankat e nivelit të dytë dhe Banka Qendrore. Por interesat e diktuara nga ana e tregut, kanë qenë në pjesën më të madhe të kohës tepër të larta. Edhe nëse i referohemi tabelës së interesave në ankandet e fundit të Bonove të Thesarit, të emetuara nga ana e Ministrisë së Financave, që janë edhe forma klasike e borxhit qeveritar, interesat shkojnë 8-9%. Megjithëse qeveria ka deklaruar se do të hapë tregun e borxhit, në mënyrë që në të të marrin pjesë shumë aktorë, fleksibiliteti i normave të interesit mbetet i vogël, duke bërë në këtë mënyrë një burim i mirë fitimi për bankat e nivelit të dytë. Pjesa dërrmuese e borxhit qeveritar kontrollohet nga bankat e nivelit të dytë, që zotërojnë rreth 70 për qind të portofolit, ndërsa individët dhe grupet e tjera zënë vetëm 7.39% të borxhit publik.(Shekulli)

Monedha
Rifreskohet 100 lekeshi

Banka e Shqiperise do te freskoje shporten e monedhave qe qarkullojne ne treg. Ne mbledhjen e ardhshme Keshilli i Mbikeqyrjes do te miratoje rishtypjen e monedhes metalike 100 leke. Sipas burimeve nga Banka e Shqiperise, nuk do te kete ndryshime ne konfigurimin e monedhes ekzistuese te 100 lekeshit prej hekuri, qe qarkullon ne treg. Banka e Shqiperise ka pergatitur nje strategji per terheqjen nga qarkullimi te prerjeve te kartemonedhave 100 dhe 200 lekeshe. Ky proces do te shtrohet ne dy faza. E para konsistoi ne heqjen e kursit ligjor deri ne fund te dhjetorit te vitit 2007. Ndersa faza e dyte perfshin mbledhjen e kartemonedhave nga 1 janari 2009 deri me 31 dhjetor 2010 per kembim kundrejt pageses se vleres fillestare te emetimit me kartemonedha dhe monedha te tjera te qarkullimit. Dorezimi dhe kembimi i tyre me kartemonedha e monedha metalike me kurs ligjor do te behet prane sporteleve te bankave te nivelit te dyte pa pagese. Banka e Shqiperise udhezon bankat e nivelit te dyte qe ne periudhen 1 janar 2009 deri ne 31 dhjetor 2010, te pranojne nga te gjithe personat fizike e juridike me kembim prerjet e mesiperme, kundrejt vleftes se plote fillestare.

FMN:
Shqiperia rritje reale ekonomike


Shefja e misionit te FMN-se per Shqiperine, Ann Margaret Westin vlereson rritjen ekonomike prej 6%, qe ka ndodhur ne ekonomine tone pergjate ketij viti. Ne nje interviste per Koha Jone, perfaqesuesja e FMN-se e vlereson kete rritje si reale, duke shtuar se Shqiperia ka mundesi edhe per nje rritje me te madhe. Westin vlereson edhe buxhetin suplementar te miratuar pak dite me pare. Po keshtu, ajo thekson se ulja e nivelit ne 10% te tatim-fitimit per korporaten ka sjelle shume me teper kompani ne sektorin formal te ekonomise.

“Rritja ekonomike prej 6% eshte shume e larte, sidomos ne Europe, ku ka shume ekonomi qe nuk duhet te mbajne nje rritje ekonomike prej 6%. Flitet per nje rritje ne ritme reale sepse po t'i shtojme inflacionin prej 4%, atehere rritja nominale eshte 10%. Rritja ekonomike potenciale ne Shqiperi mund te jete dhe me shume se 6%, megjithese 6 eshte shume, por mund te jete dhe 7%, nese vazhdohet me reformat dhe permiresohet klima e biznesit. Atehere mund te kete nje rritje dhe me te larte se kaq”, tha shefja e misionit te FMN-se per Shqiperine.

Shqiperia pertej klisheve




Nga Yves Bourdillon*

Aq me keq per amatoret e stereotipeve. Karrocat me kuaj, apo 4x4 luksoze te ngarkuara me arme, droge apo qenie njerezore nuk i gjen me ne rruget e Tiranes. Ne vend te tyre shikon nepunes qe shkojne ne pune. Ndersa funksionaret e larte te shpjegojne se vendi i tyre, gjithsesi me i varfri ne Evrope pervec Moldavise dhe Kosoves, mendon te hyje ne Bashkimin Evropian pas afro 10 vjetesh. Gjithsesi, ai ka marre ftesen per te hyre deri ne prill 2009 ne ate NATO, qe Franca (Nikola Sarkozi sapo e ka njoftuar), do te bashkohet shume shpejt me komanden e saj te integruar.

Nje ndjenje sipermarrjeje e shfrenuar

"Kjo Kore e Veriut alla italiane" ra perpara 17 vjetesh. Nje perjetesi. Ne ate kohe, duhej te rrije dy ore ne radhe per te blere qumesht. Shteti impononte emrat qe mbaronin me "a" per vajzat dhe me "i" per djemte . Te degjoje nje radio te huaj mund te denoheshe deri ne 10 vjet burg. Kishte me pak se 1000 vetura gjithsej. "Ndersa pagat shkonin ne rreth 10 euro ne muaj", kujton Genc Liskendaj, qe krijoi ne 1993 CCS-ne, nje kompani informatike qe vlen sot 10 milione dollare. Ky pronar i ri shpreh kenaqesine per linjen pro biznesit qe ndjek qeveria aktuale e qendres se djathte, e drejtuar nga Sali Berisha. "Te gjithe shqiptaret duket se posedojne nje restorant, nje garazh, nje dyqan te vogel ose jane gati te kene nje te tille", permbledh Dan Berg, drejtor i Bankes Evropiane per Ndertim dhe Zhvillim (BERZH) ne Tirane. Shkurt, Shqiperia me nje popullsi me moshe mesatare 28 vjec eshte nje vend relativisht i ri. Per ta provuar, supermarketi i pare "alla perendimor" u hap vetem ne 2005-en nga grupi Euromax, i krijuar jo shume kohe me pare nga nje i ri i diplomuar per gjeologji, Saimir Mane. "Te gjitha studimet e tregut ishin negative", kujton ai , "por diten e inaugurimit autostrada u tejmbush nga klientet e pare...".

Pasoje e kesaj ndjenje sipermarrjeje te shfrenuar dhe e transfertave te nje diaspore prej dy milione personash - te ardhurat e 3,5 milione shqiptareve u rriten me 2,5 here brenda 10 vjetesh. Pa cekuilibrime makroekonomike, edhe pse eksportet mbulojne vetem nje te treten e importeve te fryra nga posta, energjia dhe agroushqimoret. Borxhi i jashtem mbetet i kufizuar, inflacioni afro kater per qind ne saj te nje Banke Qendrore vigjilente. (dy rreshta nuk lexohen) dhe permasat e nevojes per rindertim, pasi infrastruktura e trasheguar nga regjimi i Enver Hoxhes eshte ne gjendje te mjerueshme. Por, me mbeshtetjen e Bankes Boterore dhe te BERZH-it, ato jane ne rrugen e rindertimit dhe kane si qellim te jene objekt i njeres prej vales se fundit te privatizimeve ne Evrope.

Potencial i forte turistik

Keshtu, aeroporti i Tiranes, qe i eshte dhene me koncesion nje grupi gjerman, eshte fringo i ri. Rrjeti hekurudhor, me nje linje te vetme, jo i lidhur me Greqine apo Maqedonine do te zgjerohet. Paradoks per nje vend malor, tuneli i pare ne historine e vendit do te ndertohet ne kuader te rinovimit te aksit Tirane-Kosove, ku ecja me mbi 25 km/ore eshte e rrezikshme. Per here te pare qe prej 25 vjetesh, nje central termoelektrik prej 100 megavatesh eshte parashikuar te ndertohet ne Vlore. Ndersa Suezi hedh hipotezen e ndertimit te hidrocentralit te Ashtes. Energjia e siguruar nga hidrocentralet perben 92 per qind te energjise se vendit, nje faktor situate jo te qendrueshme ne periudha thatesire, qe vitin e kaluar cuan ne nderprerje deri ne 12 ore ne dite ne zonat rurale. Kompania publike e energjise KESH, eshte, dhe kjo eshte e vertete, e keqadministruar. Fatura e mbuluar nga shteti per te mbuluar humbjet vjetore mund te jete ekuivalente me buxhetin e Shendetit Publik? Rrjeti i saj i shperndarjes do te privatizohet kete vit.

Kjo infrastrukture e re do t'i mundesoje vendit te shfrytezoje atute e tij natyrore ne industrine e lehte, tekstile, lekure, cimento apo nxjerrjen e kromit si dhe ne turizem. Vendi i shqiponjave ka ne fakt nje nga bregdetet e fundit te virgjera te Mesdheut, te nje natyre qe mund te coje ne nje "shperthim" te numrit te vizitoreve, aktualisht 600000 ne vit, kryesisht "rrugetare".

Situata politike eshte qetesuar ndjeshem qe pas zgjedhjeve te 2005-es, zgjedhjet e para te deklaruara te lira dhe te ndershme nga komuniteti nderkombetar. Instinktet autoritare te Sali Berishes jane frenuar nga nevoja per te punuar brenda nje koalicioni prej pese partish. Ne te vertete, fakt i rralle ky ne Kontinentin e Vjeter, asnje nga 11 formacionet e perfaqesuara ne parlament nuk eshte ksenofob apo anti-evropian. Ndersa nje shoqeri e gjalle civile permbush detyren e saj me vigjilence sipas shembullit te levizjes rinore "Mjaft". Se fundi, ne planin diplomatik, pa neglizhuar marredhenien e saj te privilegjuar me Uashingtonin (150 ushtare shqiptare luftojne ne Afganistan), Shqiperia eshte integruar ne hapesiren evropiane, sic e ilustron edhe nenshkrimi i Marreveshjes se Stabilizim-Asocimit me Unionin ne vitin 2006. Ne Ballkan "armiqesite e djeshme ia kane lene vendin bashkepunimit rajonal", nenvizon Sali Berisha. Keshtu, pavaresia e Kosoves e shpallur ne shkurt eshte pranuar nga shumica e fqinjeve te saj.

Bankat e huaja po vendosen ne vend

Me gjithe kete stabilitet dhe dinamizem ekonomik, firmat e huaja nuk eshte se po vershojne. Volumi i investimeve te huaja per banor eshte me i uleti ne rajon. Vetem sektori financiar, me nje potencial te forte per shkak te nje perqindjeje qesharake bankarizimi ka terhequr greke, gjermane, italiane, austriake apo franceze, te cilet kontrollojne pothuaj te 17 bankat lokale, nenvizon Herni Maus de Rolley, drejtor i deges lokale te "Societe Generale", nje nga tre ndermarrjet e vetme franceze te vendosura ne Shqiperi.

Reputacioni i Shqiperise vuan pa dyshim ende nga pamjet e tmerrshme te shkurtit 1997 gjate falimentimit te "skemave piramidale", atyre mashtrimeve qe pllakosen nje numer vendesh pas daljes se tyre nga komunizmi. Kursimet e gjysmes se popullsise, dy miliarde dollare u zhduken, ndersa perleshjet ne vend shkaktuan 2000 te vdekur, duke cuar ne rrezimin e qeverise se pare Berisha dhe grabitjen e arsenalit ushtarak te vendit. Armet e zjarrit ishin ne ate kohe aq te shumta ne numer saqe sherbenin si monedhe kembimi. Autoriteti i shtetit u rivendos vetem pas nderhyrjes ushtarake nderkombetare qe drejtohej nga Italia.

Qe nga ajo kohe, Shqiperia paraqitet si nje vend i rrezikshem dhe si strofulla kryesore e mafiozeve dhe trafikanteve te qarkut te Mesdheut. Gjithsesi, te gjithe vezhguesit e takuar ne vend e vleresojne kete opinion si te ekzagjeruar. "Ka zera qe flasin per pastrim parash pas ndertimit te kantiereve, por keto fonde vijne thjesht dhe kryesisht nga transfertat e diaspores, qe perbejne nje te gjashten e GDP-se", vlereson njeri prej tyre, perpara se te shtoje " se ndihet me i sigurt ne rruge ketu sesa ne Paris". Krimi i madh shqiptar qe kontrollon proksenetizmin apo "korridorin jugor" te trafikut te heroines eshte "zhvendosur" ne Evropen Perendimore. Ndersa ironia e sloganit dikur ne mode: "Te dashur turiste gjermane, ejani ne Shqiperi, sepse makinen e keni aty tashme", duket se e ka humbur aktualisht forcen.

Per sa i perket korrupsionit, ai mbetet, sigurisht, "shqetesues, si ne te gjithe Ballkanin dhe eshte ne nje nivel me te larte se ne Bullgari, por jo ne permasa te pabesueshme", vlereson Saimir Mane. Kryeministri Sali Berisha konfirmon ne nje interviste dhene gazetes "Les Echos" se i "ka ndryshuar rregullat e lojes duke shkurtuar burokracine. Mund ta regjistrosh nje SH.P.K. brenda disa ditesh vetem me nje mesatare prej nje euro, ne saje te hapjes se nje sporteli unik per formalitetet" . Ekzistojne vetem 62 licenca apo autorizime aktiviteti qe rregullojne jeten e ndermarrjeve kundrejt 160 te tillave me pare. "Ndersa tre te katertat e tregjeve publike nuk ishin objekt i tendereve, kjo procedure eshte tashme e detyrueshme kur eshte fjala per shuma mbi 2000 dollare". Sali Berisha vlereson keshtu se i ka zgjidhur konfliktet e interesave publik-privat, ndersa dikur nje minister mund te posedonte monopolin e importit te prodhimeve bujqesore.

Drejtoresha e OJQ-se "Citizen Advocacy Office" , Mariana Papa e pranon se "situata duket se eshte permiresuar me nje indeks prej 2,9 kete vit kundrejt 3,5 qe ishte vitin e kaluar ne studimin e references se Transparency International, por se ai mbetet shume shqetesues", perderisa 70 per qind e shqiptareve e pranojne se kane dhene ryshfet gjate vitit ne vazhdim.

Ekonomia paralele (me hamendje sepse nuk duket)

Nje plage tjeter, ekonomia "gri" qe vazhdon te perbeje nje te treten e GDP-se. Niveli i cmimeve neper dyqane nuk eshte ne koherence me pagen mesatare zyrtare prej 200 eurosh ne muaj. Keshtu, qeveria nisi vitin e kaluar nje plan spektakolar per vendosjen e "takses se sheshte" prej 10 per qind si mbi te ardhurat edhe mbi fitimet. Kjo takse, nje nga me te uletat ne Evrope i ka nxitur kompanite informale te regjistroheshin duke permiresuar ne menyre spektakolare grumbullimin e taksave. Vec te tjerash, cdo page mbi 300 dollare cash eshte e ndaluar, nje revolucion ky ne nje vend kur deri ne 2005-en, edhe vete administrata i paguante nepunesit e saj me leke ne dore.

Gjithsesi, nese renia e ekonomise gri u mundeson punonjesve t'i vleresojne me mire te drejtat e tyre, ajo nuk sjell reduktim te pabarazive, padrejtesive dhe as te mjerimit. Ne zonat malore te Veriut, 45 per qind e popullsise jeton nen pragun e varferise, qe vleresohet ne tre dollare ne dite. Ndonjehere, shteti i se drejtes zevendesohet me "Kanunin", nje ligj zakonor i Mesjetes i ngritur mbi gjakmarrjen qe detyron qindra familje te jetojne te mbyllura. Ne mungese te institucioneve te specializuara te kreditit dhe parcelave me siperfaqe jo te mjaftueshme, fshataret praktikojne bujqesine " e vjeter" shume pak rentabel, megjithese plotesisht "bio". Papunesia, sigurisht e rene ne 13, 5 per qind ne nivel kombetar, pasi arriti ne 40 per qind gjate krizes se 1997-es, mbetet ende shume e larte ne rajonet e varfra. E shoqeruar me investime te pamjaftueshme ne arsim, varferia i shtyn nje numer te madh te rinjsh shqiptare te imigrojne ne menyre ilegale ne Itali, ku jane nje milion, apo ne Greqi, edhe pse ka pak kohe qe po shihet nje kthim ne vend. Per te penguar trafiqet dhe imigracionin klandestin drejt botes, Sali Berisha miratoi ne 2005-en nje zgjidhje radikale dhe disi cenuese ndaj lirive publike, por qe e koordinuar me patrullat e marines italiane, pati nje efekt te menjehershem. Deri shtatorin e ardhshem, cdo lundrim me motobarke ne ujerat shqiptare te detit Adriatik eshte i ndaluar!

Rilindja konfuze e te drejtes se prones

Shpata e Damokleut. Ne fakt, problemi kryesor per investitoret e huaj ashtu si per shqiptaret nuk eshte aq korrupsioni sesa pasiguria mbi te drejten e prones deri ne piken sa "askush s'i jep dot zgjidhje, perderisa shumica e pronave mund te kontestohen nga ndonje qe zhvarros ndonje certifikate te perpara nentorit 1944", nenvizon nje vezhgues. Nje shpate Damokleu qe shpjegon perse Klubi i Mesdheut vazhdon te hezitoje te vendoset ne jug te vendit.

E drejta e prones u hoq ne fakt totalisht gjate regjimit te Enver Hoxhes. Nje heqje kaq radikale saqe legjitimimit te ketij koncepti prane popullsise iu desh kohe pas renies se komunizmit. Rikthimi i pronave te grabitura, qe gjithsesi kerkoi tri deri ne kater vjet, po ecen me veshtiresi, shpjegon Shaban Memia, presidenti i Aluizni-t, Agjencia per Urbanizimin, Integrimin e ndertimeve informale, e krijuar para dy vjetesh. Afro nje e treta e shqiptareve posedojne tituj te vjeter pronesie sepse, per t'u cuditur, kadastra nuk ishte zhdukur. Ata gjenden ndonjehere ne situata skizofrenie, pasi kane ndertuar paralelisht mbi nje terren te grabitur dikur.

Sigurisht eshte e paimagjinueshme te rrafshohen ndertimet moderne apo te "debohen pronaret informale te pas 1991-it" ne avantazh te "pronareve te perpara 1945". Shteti mendon pra t'u propozoje ketyre te fundit, me ndihmen e Bankes Boterore, nje zhdemtim ne para, me cmimin e tregut aktual, ose dhenien e nje pasurie te patundshme publike. Sipas nje ligji te koheve te fundit, 29 ndertesa, 72000 hektare pyje dhe 17000 ha toke bujqesore do t'u jepen atyre. Por, miliona dosjet qe duhen trajtuar kerkojne teorikisht dy miliarde dollare. Nje pjese e kostos se programit do te financohet nga e drejta e regjistrimeve qe do te vilen kur pronat informale te legalizohen, vlereson Shaban Memia, per kete duhet mbeshtetur tek fotot satelitore, sepse nje numer i ketyre ndertimeve jane vendosur neper rruge qe nuk ekzistojne ligjerisht, ne kurriz te faktoreve...